"Hôm nay, tôi buộc phải thông báo rằng Nga đang tạm ngừng tham gia hiệp ước New START (Hiệp ước Cắt giảm vũ khí chiến lược mới - PV). Tôi nhắc lại, không rút khỏi hiệp ước, mà chỉ đơn thuần là ngừng tham gia", ông Putin nói trong bài phát biểu trước Quốc hội Nga vào ngày 21/2.

Thông báo mới của nhà lãnh đạo Nga đã làm dấy lên lo lắng trong giới chức phương Tây, những người cảnh báo về sự tan rã của cấu trúc kiểm soát vũ khí hạt nhân toàn cầu.

New START là gì?

Hiệp ước New START được ký kết bởi Tổng thống Mỹ khi đó là ông Barack Obama và người đồng cấp Nga Dmitry Medvedev vào năm 2010. Hiệp ước giới hạn số lượng đầu đạn hạt nhân chiến lược mà Mỹ và Nga có thể triển khai.

"Triển khai" trong ngữ cảnh này có nghĩa là sẵn sàng để được sử dụng ngay, thay vì lưu trữ. Vũ khí được cất giữ trong kho là "không triển khai".

Hiệp ước New START chính thức có hiệu lực từ năm 2011 và được gia hạn thêm 5 năm vào năm 2021 sau khi Tổng thống Mỹ Joe Biden nhậm chức.

Theo thỏa thuận, Moscow và Washington cam kết triển khai không quá 1.550 đầu đạn hạt nhân chiến lược và tối đa 700 tên lửa tầm xa cùng máy bay ném bom.

Bên cạnh đó, mỗi bên có thể tiến hành tới 18 cuộc thanh sát mỗi năm với các địa điểm vũ khí hạt nhân chiến lược để đảm bảo bên kia không vi phạm giới hạn hiệp ước.

Trên thực tế, cả Mỹ và Nga đều đã đáp ứng được các giới hạn vũ khí từ tháng 2/2018 và vẫn duy trì kể từ đó. Tuy vậy, các cuộc đàm phán gia hạn New START đã bị đình trệ dưới thời cựu Tổng thống Donald Trump.

Tới năm 2021, chính quyền của Tổng thống Joe Biden đạt được thỏa thuận gia hạn New START đến tháng 2/2026.

Tuy nhiên, các cuộc kiểm tra theo thỏa thuận đã bị tạm dừng vào tháng 3/2020 vì đại dịch Covid-19.

Đàm phán về việc nối lại các cuộc thanh sát dự kiến ​​diễn ra vào tháng 11/2022 tại Ai Cập. Nhưng Nga đã hoãn cuộc họp với các quan chức Mỹ vì "lý do chính trị".

Trong khi đó, Bộ Ngoại giao Mỹ nói rằng "không thể xác nhận Nga đã tuân thủ hiệp ước", bởi các cuộc thanh sát trên lãnh thổ Nga đều bị từ chối.

Không bên nào ấn định ngày đàm phán mới.

Phản ứng của các bên

Ngay sau tuyên bố của ông Putin, Tổng thư ký NATO Jens Stoltenberg đã lên tiếng kêu gọi Moscow suy nghĩ lại.

"Tôi rất lấy làm tiếc với quyết định của Nga về việc đình chỉ New START. Nhiều vũ khí hạt nhân hơn mà không đi kèm việc kiểm soát sẽ khiến thế giới trở nên nguy hiểm hơn", ông Stoltenberg cho biết.

Tuyên bố trên được ông Stoltenberg đưa ra bên thềm cuộc họp tại trụ sở NATO ở Brussels (Bỉ), chỉ vài giờ sau khi Tổng thống Putin đọc thông điệp liên bang 2023.

Về phía Mỹ, Ngoại trưởng Antony Blinken cho rằng đây là hành động thể hiện "sự vô trách nhiệm" của Moscow. Ông khẳng định Washington sẽ quan sát kỹ lưỡng và vẫn để ngỏ khả năng tiếp tục đàm phán "bất cứ lúc nào".

Bộ Ngoại giao Nga sau đó cho biết Moscow có ý định tiếp tục tuân thủ các hạn chế được nêu trong hiệp ước về số lượng đầu đạn hạt nhân mà nước này có thể sẵn sàng.

Bộ này tuyên bố quyết định đó được đưa ra nhằm “duy trì mức độ vừa đủ về khả năng dự đoán và sự ổn định trong lĩnh vực tên lửa hạt nhân”.

Tác động của việc đình chỉ hiệp ước?

New START là hiệp ước có tính ràng buộc pháp lý duy nhất còn lại về kiểm soát vũ khí hạt nhân giữa Nga và Mỹ.

Mặc dù Bộ Ngoại giao Nga cho biết họ sẽ tiếp tục tuân thủ các hạn chế của New START, việc đình chỉ hiệp ước có thể đồng nghĩa Mỹ khó giám sát việc tuân thủ hơn.

Trong khi đó, các chuyên gia cho rằng Nga có thể sẽ ngừng chia sẻ dữ liệu, chẳng hạn thông báo về những bước đi liên quan đến vũ khí hạt nhân. Trong trường hợp đó, hiệp ước New START sẽ suy yếu nghiêm trọng.

Động thái mới của Nga là một tín hiệu nữa cho thấy niềm tin ngày càng xói mòn giữa 2 quốc gia nắm giữ 90% số đầu đạn hạt nhân trên thế giới.

Liên Hợp Quốc đã kêu gọi Mỹ và Nga ngay lập tức quay lại thực thi đầy đủ hiệp ước New START.

"Một thế giới không có kiểm soát vũ khí hạt nhân là thế giới nguy hiểm và bất ổn hơn nhiều, với những hậu quả thảm khốc có thể xảy ra. Mọi nỗ lực nên được thực hiện để tránh kết quả này, bao gồm việc quay lại đối thoại ngay lập tức”, người phát ngôn Liên Hợp Quốc Stephane Dujarric cho biết.

“Lập trường của Tổng thư ký Liên Hợp Quốc Antonio Guterres luôn rõ ràng, đó là Mỹ và Nga cần nối lại việc thực hiện đầy đủ New START mà không được chậm trễ”, ông nói. “New START và sự thành công của các hiệp ước song phương về cắt giảm vũ khí hạt nhân chiến lược giữa hai nước đã mang lại an ninh không chỉ cho Nga và Mỹ, mà còn cả toàn bộ cộng đồng quốc tế".